Η αρχή του Τσαν (禪 -Chán) εντοπίζεται μαζί με τον Βούδα, όταν αυτός διαλογίζεται κάτω από το Δέντρο Μπόντι (Bodhi Tree ή Tree of Awakening). Ο «σωστός διαλογισμός» είναι το όγδοο βήμα στις διδασκαλίες του Βούδα. Η φιλοσοφία Τσαν υιοθετεί τον διαλογισμό ως νούμερο ένα ή μάλλον, ως λογική συνέπεια του νούμερο ένα: την σωστή σκέψη. «Σωστή σκέψη» για το Τσαν σημαίνει «μη σκέψη» και για να το κατορθώσει κάποιος αυτό θα χρειαστεί να καθαρίσει το νου του από τις συνήθεις διαθέσεις, ώστε να «καθαρίσει τις πόρτες της αντίληψης».
Όταν «Ο Βούδας… διάλεξε ένα λουλούδι και το κράτησε για να το δουν οι συγκεντρωμένοι μοναχοί. Μόνο ο Μαχακασιάπα (λατ: Mahakasyapa), κατάλαβε το νόημα και χαμογέλασε». Έτσι η παράδοση θέλει τον Μαχακασιάπα να είναι πρώτος στην γενεαλογία Τσαν ο οποίος με τη σειρά του, μετέφερε το Τσαν στον Ανάντα (λατ: Ananda), ο οποίος έγινε έτσι ο δεύτερος στη σειρά των είκοσι οκτώ Ινδών πατριαρχών. Ο τελευταίος από αυτούς ήταν ο Μποντιντάρμα (λατ: Bodhidharma), ο οποίος ταξίδεψε στην Κίνα τον 6οαιώνα μ.Χ. και έγινε ο πρώτος κινέζος πατριάρχης.
Γύρω στο 500 μ.Χ., ο Μποντιντάρμα πλέει από τη νοτιότερη Ινδία προς την Κίνα. Εκεί επισκέπτεται το αυτοκρατορικό παλάτι. Ο αυτοκράτορας τον ρωτά:
Ο Μποντιντάρμα φεύγει από το αυτοκρατορικό παλάτι και πηγαίνει στον ναό Σαολίν περνώντας εννέα χρόνια κάνοντας διαλογισμό σε μια σπηλιά, με θέα στον τοίχο. Σε μια μεταγενέστερη παράδοση όταν ο αυτοκράτορας ρωτά τον επισκέπτη δάσκαλο, «Ποια είναι η ουσία του Βουδισμού;» εκείνος βγάζει ένα φλάουτο από την τσέπη του και φυσάει μια νότα. Αυτό γιορτάζεται στην ιστορία του Τσαν ως «Τσαν Μίας Νότας (吹禅 -ChuīChán - Τσουέι Τσαν)».
Αναμφίβολα στις ρίζες του Τσαν είναι και οι δίδυμοι πυλώνες του Ταοϊσμού: ο Λάο Τσε (老子 - Lǎo Zǐ) και o Τζουάνγκ Τζόου (庄周 - Zhuāng Zhōu).
Ο Λάο Τσε ξεκινά το Τάο Τε Τσινγκ (道德經 - Dào Dé Jīng):
«Το Τάο που ονομάζεται δεν είναι το Τάο».
και ο Τσουάνγκ Τσου ρωτά:
«Είμαι μια πεταλούδα που ονειρεύομαι ότι είμαι άνθρωπος;»
και οι δύο προσεγγίσεις βρίσκονται στην βάση της ουσίας του Τσαν.
Η παράδοση συνεχίζεται με τελευταίο τον έκτο κινέζο πατριάρχη τον Χούι Νενγκ (慧能 - Huì Néng), έναν αναλφάβητο ξυλοκόπο. Ο δάσκαλός του ήταν ο Χουνγκ Zεν (弘忍 - Hóng Rěn), ο πέμπτος πατριάρχης. Ο Χουνγκ Zεν αντιλήφθηκε τις δυνατότητες του Χούι Νενγκ και τον έβαλε αρχικά να κόβει καυσόξυλα και να βοηθάει στην κουζίνα.
Όταν έφτασε η στιγμή να αποσυρθεί ανακοίνωσε ότι θα τον διαδεχθεί όποιος έγραφε ένα ποίημα εκφράζοντας καλύτερα την ουσία του Τσαν. Μόνο ένας μαθητής είχε την αυτοπεποίθηση να γράψει ένα ποίημα σε έναν πίνακα σε κοινή θέα. Το ποίημα έλεγε:
Εκείνο το βράδυ, ο Χούι Νενγκ έγραψε κάτω από τον πίνακα μια απάντηση:
Εκείνο το βράδυ, ο Χουνγκ Zεν κάλεσε τον Χούι Νενγκ στο δωμάτιό του, του έδωσε τη ρόμπα και το μπολ του, που συμβολίζει την γενεαλογία και την παράδοση της σκυτάλης, και του ζήτησε να φύγει στην νότια Κίνα. Ο Χούι Νενγκ, γύρισε στο μοναστήρι δεκαπέντε χρόνια αργότερα.
Λέγεται ότι τότε δύο μαθητές κάθονταν στην αυλή.
Ο Χούι Νενγκ συνέγραψε το μόνο κινεζικό κείμενο που τιμήθηκε με τον τίτλο "Σούτρα (λατ: Sutra)". Είναι διάσημος για την ίδρυση της "Νότιας Σχολής Τσαν (南宗禅 -Nán ZōngChán- Ναν Ζονγκ Τσαν)"που έδωσε μεγάλη σημασία στην έννοια της ξαφνικής φώτισης: την εμπειρία του διαισθητικού άλματος, τη μία στιγμή δε γνωρίζεις, την επόμενη γνωρίζεις, ενώ η "Βόρεια Σχολή Τσαν (北宗禅 -BěiZōngChán- Πέι Ζονγκ Τσαν)"ακολουθεί μία πιο χαλαρή και σταδιακή προσέγγιση στη φώτιση, που περιλαμβάνει τη φιλοσοφία, τη συζήτηση και τη μελέτη.
Ίσως το πρώτο λουλούδι που άνθισε υπό την επιρροή του Μποντιντάρμα να είναι ο Σενγκ Σαν (僧璨 - Sēng Càn, 520 - 612 μ.Χ.), ο Κινέζος συγγραφέας του 6ου αιώνα, τρίτος κινέζος πατριάρχης και δημιουργός του διάσημου ποίηματος Σιν Σιν Μινγκ (信心銘 - Χìn Χīn Μíng). Το Σιν Σιν Μινγκ σημαίνει «Εμπιστοσύνη στο Μυαλό». Επίσης, δόκιμες μεταφράσεις είναι οι «Εμπιστοσύνη στην Καρδιά - Μυαλό» και «Εμπιστοσύνη στον Δρόμο».
Ο πρώτος στίχος του ποιήματος λέει:
«Ο Μεγάλος Δρόμος δεν είναι δύσκολος για όσους δεν έχουν προτιμήσεις.»
και πιο κάτω:
«Ο Δρόμος είναι τέλειος, σαν τεράστιος χώρος. Τίποτα δεν λείπει, τίποτα δεν περισσεύει»
Αν και ο Χουί Νεγκ είναι ο τελευταίος επίσημος Πατριάρχης, το Τσαν συνεχίζει να ανθίζει και μετά από αυτόν. Σημαντικοί εκπρόσωποι στην συνέχεια είναι ο Χουάνγκ Μπο (黄檗 - Huáng Bò, ; - 850 μ.Χ.), ο Λιν Τσι (臨濟 - Lín Jì, ; - 866 μ.Χ.), ο Τζόσου (λατ: Joshu Jushin), γνωστός στην κινεζική ως Τσάο Τσόου (趙州 - Zhào Zhōu), ο Εϊσάι (λατ: Eisai, 1141-1215 μ.Χ.), γνωστός στην κινεζική ως Ρονγκ Σι (栄西 - Róng Xī), και ο Ντογκέν (λατ: Dogen, 1200 - 1253 μ.Χ.), γνωστός στην κινεζική ως Νταό Γουάν (道元 - Dào Yuán), αλλά και ο Μπασό (λατ: Basho, 1644 - 1694 μ.Χ.), γνωστός στην κινεζική ως Μπα Τζιάο (芭蕉 - Bā Jiāo), και ο Χακουίν (λατ: Hakuin, 1686 - 1769 μ.Χ.), γνωστός στην κινεζική ως Μπάι Γιν (白隠 - Bái Yǐn).
Στη μικρή του πραγματεία «Για τη μετάδοση του νου» (傳心法要 - Chuán Xīn Fǎ Yào - Τσουάν Σιν Φα Γιάο), ο Χουάνγκ Μπο, που πήρε το όνομά του από το βουνό στο οποίο κατοικούσε, ξεκινά λέγοντας:
«Όλα τα όντα δεν είναι παρά ο Ένας Νους, τίποτα άλλο δεν υπάρχει. Αυτός ο νους, που είναι χωρίς αρχή, είναι αγέννητος και άφθαρτος. […] Είναι σαν το απεριόριστο κενό που δεν μπορεί να μετρηθεί ή να κατανοηθεί.»
Η κινεζική λέξη Σιν (心 - Xīn) μεταφράζεται ως «μυαλό», αλλά επίσης σημαίνει «καρδιά», «ψυχή» ή «απόλυτο». Ο Χουάνγκ Μπο, μιλώντας για τον Ένα Νου, μιλάει για την καρδιά-μυαλό που μεταδίδεται μυστικά από τον δάσκαλο στον μαθητή.
Ο Χουάνγκ Μπο συνεχίζει:
Η Διαμαντένια Σούτρα (λατ: Diamond Sutra) αντηχεί στη διδασκαλία του Χουάνγκ Μπο, όπως και στου Χούι Νενγκ. Λέει:
«Έτσι θα σκεφτείτε όλο αυτόν τον φευγαλέο κόσμο: Ένα αστέρι στην αυγή, μια σταγόνα σε ένα ρεύμα, μια λάμψη φωτός σε ένα καλοκαιρινό σύννεφο, μια λάμπα που τρεμοπαίζει, ένα φάντασμα και ένα όνειρο.»
Ο Χουάνγκ Μπο καταλήγει:
«Ο Νους μεταδίδεται με τον Νου. Στην πραγματικότητα, όμως, ο Νους δεν είναι Νους και η μετάδοση δεν είναι πραγματικά μετάδοση.»
Ο μαθητής του Χουάνγκ Μπο, ο Λιν Τσι θα εισάγει τα Κουνγκ Αν (公案 - Gōng Àn) επίσημα μέρος της πρακτικής του.
Ένας άλλος δάσκαλος του Τσαν του 9ου αιώνα είναι ο Τζόσου. Σύγχρονος των Χουάνγκ Μπο και Λιν Τσι, ο Τζόσου έζησε 120 χρόνια (778 - 897). Μετά από δεκαετίες διαλογισμού και περιπλάνησης, εγκαταστάθηκε σε ηλικία 80 ετών σε έναν ναό Τσαν στη μικρή κινεζική πόλη Τσάο Τζόου (潮州 - Cháo Zhōu). Ακριβώς όπως ο Χουάνγκ Μπο πήρε το όνομά του από το βουνό στο οποίο έζησε. Τριακόσια χρόνια μετά το θάνατο του Τζόσου, ο μεγάλος Ιάπωνας δάσκαλος του Τσαν, ο Ντόγκεν του απέδωσε τον τιμητικό τίτλο «Τζόσου, ο παλιός Βούδας».
Η πιο διάσημη συνεισφορά του Τζόσου στον Βουδισμό Τσαν είναι το «Κοάν του Μου» (λατ: Mu Koan), με την κινεζική ονομασία Γου Κουνγκ Αν (無公案 - Wú Gōng Àn). Ερωτηθείς από έναν από τους μαθητές του εάν ένας σκύλος έχει φύση Τσαν, απάντησε, «Μου». Το Μου είναι η ιαπωνική μετάφραση του Γου (無 - Wú). Στο πλαίσιο αυτό, πραγματικά σημαίνει «Όχι και όχι». Το «Μου» συχνά θεωρείται το απόλυτο κοάν. Αναιρεί ακόμη και τον εαυτό του (!).
Περίπου το 1200 μ.Χ., ο Ιάπωνας δάσκαλος Εϊσάι ταξιδεύει στην Κίνα και γίνεται λατρευτής της πρακτικής του Λιν Τσι. Ο Εϊσάι φέρνει το Τσαν στην Ιαπωνία, όπου ιδρύει το πρώτο μεγάλο σχολείο του Ζεν. Ο όρος Ζεν είναι η μετάφραση στην ιαπωνική γλώσσα του όρου Τσαν. Περίπου είκοσι χρόνια αργότερα, ο Ντόγκεν φτάνει στον ιαπωνικό ναό του Εϊσάι. Ο Εϊσάι αναγνωρίζει στον Ντόγκεν ένα συγγενικό πνεύμα. Ο Ντόγκεν θα γράψει:
«Η μελέτη του τρόπου είναι η μελέτη του εαυτού. Το να μελετάς τον εαυτό είναι να ξεχνάς τον εαυτό. Το να ξεχάσεις τον εαυτό είναι να φωτιστείς.»
Πεντακόσια χρόνια αργότερα, στο δεύτερο μισό του 17ου αιώνα, βρίσκουμε τον Μπασό να περιπλανιέται στα βουνά της Ιαπωνίας. Ο Μπασό ήταν δάσκαλος του Ζεν και μελετητής με μεγάλη πείρα στον βουδισμό, τον ταοϊσμό, τον κομφουκιανισμό και την εγγενή πνευματική παράδοση της Ιαπωνίας: τον σιντοϊσμό. Η γραφή του είναι απλή, κομψή, γήινη. Ο Μπασό είναι διάσημος για τα ταξίδια του και έγινε ο πιο διάσημος χαϊκού* ποιητής του Ζεν.
Το πρώτο μισό του 18ου αιώνα ένας άλλος μεγάλος δάσκαλος του Ζεν, ο Χακουίν, θα γράψει το πιο διάσημο ιαπωνικό κοάν:
«Ποιος είναι ο ήχος ενός χτυπήματος με το ένα χέρι;»
Ο Χακουίν ήταν ποιητής, ζωγράφος, γλύπτης και καλλιγράφος. Οι πίνακές του εξακολουθούν να είναι σεβαστοί ως θησαυροί του Ζεν. Ο Χακουίν συστηματοποίησε τη χρήση κοάν και επέμεινε σε τρία βασικά στοιχεία εκτός από τον διαλογισμό:
Η επιρροή Ζεν στην Ιαπωνία κυμαίνεται από την τελετή τσαγιού και την καλλιγραφία έως την ποίηση και τις πολεμικές τέχνες.
Τον 20ο αιώνα, το Ζεν φτάνει στην Ευρώπη και την Αμερική, η Δύση μέχρι και σήμερα δεν γνωρίζει ότι η προέλευση του Ζεν δεν είναι Ιαπωνική, είναι κινεζική και αποτελεί μετάφραση του κινεζικού, αλλά όχι και το ίδιο διάσημου, Τσαν.
Ινδία:
- Βούδας (λατ: Buddha) - 531 π.Χ.
- Μαχακασιάπα (λατ: Mahakashyapa) - 500 π.Χ.
- Ανάντα (λατ: Ananda) - 480 π.Χ.
- Ναγκαριούνα (λατ: Nagarjuna) - 200 μ.Χ.
- Μποντιντάρμα (λατ: Bodhidharma) - 500 μ.Χ.
Κίνα:
- Λάο Τσε (老子 - Lǎo Zǐ) - 550 π.Χ.
- Τσουάνγκ Τσου (庄周 - Zhuāng Zhōu) - 350 π.Χ.
- Σενγκ Σαν (僧璨 - Sēng Càn) - 600 μ.Χ.
- Χούι Νενγκ (慧能 - Huì Néng) - 700 μ.Χ.
- Χουάνγκ Μπο (黄檗 - Huáng Bò) - 825 μ.Χ.
- Λιν Τσι (臨濟 - Lín Jì) - 850 μ.Χ.
- Τζόσου (λατ: Joshu) - 860 μ.Χ.
Ιαπωνία:
- Εϊσάι (λατ: Eisai) - 1200 μ.Χ.
- Ντογκέν (λατ: Dogen) - 1227 μ.Χ.
- Μπασό (λατ: Basho) - 1680 μ.Χ.
- Χακουίν (λατ: Hakuin) - 1760 μ.Χ.
*Χαικού: είναι είδος ποίηματος τριών γραμμών και δεκαεφτά συλλαβών, με δομή 5/7/5, δηλαδή πέντε συλλαβές στην πρώτη γραμμή, εφτά στη δεύτερη και πέντε στη τρίτη.